پرورش طيور به وي‍ژه مرغ بومي از گذشته‌هاي دور در ايران رايج بوده است. خانواده‌هاي روستايي وعشايري، با نگهداري تعدادي مرغ و خروس، آنها را پرورش مي دادند و با استفاده از گوشت، تخم و پر آنها، بخشي از نيازهاي افراد خانواده را برطرف مي كردند. همچنين مقدار اضافي مرغ و تخم مرغ توليدي را به شهرها برده و مي فروختند.
امروزه نيز در بيش تر روستاهاي كشور با كم ترين هزينه وامكانات، پرورش مرغ بومي به صورت گله‌هاي كوچك انجام مي‌شود. هرچند اين گله‌ها معمولا به علل بهداشتي، تغذيه اي و ژنتيكي توليد و بازده كمي دارند و نقش آنها در اقتصاد و تغذيه روستاييان محدود مي باشد. خوشبختانه با توجه و عنايت خاصي كه وزارت جهاد كشاورزي به امر حفظ و اصلاح نژادهاي بومي داشته است، مراكز پشتيباني، اصلاح نژاد و ترويج مرغ‌هاي بومي، زير نظر معاونت بهبود توليدات دامي جهاد كشاورزي، در مناطق مختلف كشور راه اندازي گرديده و در حال حاضر بيش از دو دهه از فعاليت اين مراكز مي گذرد. اين مراكز علاوه بر حفظ و افزايش كيفي منابع بومي، به توليد و توزيع جوجه‌هاي يكروزه بومي و تخم‌مرغ نطفه دار بومي مي پردازند. از اين رهگذر افزون بر رونق ديگر بار توليد و پرورش مرغ‌هاي بومي، به امر اشتغال زايي، بهبود وضع اقتصادي و تغذيه‌اي در روستا نيز كمك مي‌شود.
با تهيه جوجه‌هاي بومي از اين مراكز و با آموختن روش هاي درست پرورش مرغ بومي، مي توان اين كار را به صورت پيشه اي درآمد زا در مناطق روستايي و عشايري كشور، گسترش و رونق داد.

دلايل اهميت پرورش و نگهداري مرغ بومي در روستاها
-حفظ ذخاير پر ارزش ژنتيكي مرغ‌هاي بومي،‌ بهبود تغذيه روستاييان، ايجاد اشتغال و بهبود در آمد آنان.
– كاهش بخشي از نياز كشور به مواد خوراكي طيور مثل ذرت، سويا، گندم، جو و… كه از خارج تأمين مي‌شود.
– مرغ بومي در برابر شرايط نامساعد زيستي و بيماري‌ها مقاومت بيشتري دارد.
– نگهداري مرغ بومي، با كم ترين هزينه و تنها با مصرف باقيمانده سفره و ضايعات كشاورزي ميسر است.
– توليدات طيور بومي به عنوان محصول ارگانيك در ميان مصرف كنندگان مقبوليت بيشتري دارد.
– مزيت پرورش مرغ بومي در بستر، نسبت به نگهداري در قفس بيشتر است.
– گوشت مرغ و تخم مرغ داراي ارزش غذايي زيادي بوده وتأمين كننده پروتيين حيواني روستاييان مي باشد.
– تهيه محل و جايگاه براي پرورش مرغ، براي روستاييان بسيار آسان تر از فراهم كردن محل و جايگاه براي پرورش ديگر حيوانات اهلي مي باشد.
در شرايط زندگي عشايري كه اغلب يخچال وجود ندارد، نگهداري تخم مرغ بسيار ساده تر از ساير منابع پروتئيني است. (تخم مرغ هاي بي نطفه، در درجه حرارت معتدل، كيفيت خود را به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز حفظ مي كنند).
– گوشت مرغ به خاطر سهل الهضم بودن، مي تواند غذايي مناسب براي افراد كهنسال يا بيمار روستايي باشد.
– نگهداري و پرورش مرغ‌هاي بومي، به دليل نياز نداشتن به امكانات و تجهيزاتي كه در پرورش مرغ‌هاي صنعتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند و نيز داشتن مقاومت بيش تر و سازگاري با اقليم بومي، آسان تر است.
– خانوارهاي روستايي فاقد زمين نيز، توانايي نگهداري از چند قطعه مرغ را با حداقل امكانات دارند.
– زنان و دختران روستايي به عنوان يك نيروي كار مناسب مي توانند مديريت و نگهداري از يك گله كوچك مرغ را بر عهده گيرند كه درآمد جنبي حاصل از آن، در اقتصاد خانوار روستايي اهميت زيادي دارد.
– پرورش مرغ بومي و توليدات آن، واحد توليدي كوچكي را به وجود مي آورد كه نياز به تكنولوژي خاصي ندارد.
– با نگهداري و پرورش طيور، خانوار روستايي به وي‍ژه كودكان، با پرندگان، بيش از پيش خو مي گيرند و مي تواند سرگرمي خوبي براي آنان باشد.

انتخاب نژادهاي تخم گذار
از نظر ظاهري، مرغ تخم گذار، سرحال، قوي پر تحرك و بسيار پرخور است. به تدريج كه ميزان تخم گذاري زياد مي‌شود، رنگدانه‌هاي بدن، رو به كاهش مي گذارد. جوجه‌هاي نژاد تخم گذار از ۴ تا ۶ ماهگي به تخم مي‌آيند. به علاوه، جوجه خروس هاي اين نژاد هم زودتر به بازار مصرف مي رسند. حدود ۱۸ تا ۲۰ مرغ بومي تخم گذار، مي تواند براي يك خانوار ۶ نفري، دست كم يك تخم مرغ به ازاي هر نفر در روز توليد نمايد.

براي شروع كار نگهداري و پرورش مرغ، راه‌هاي متفاوتي وجود دارد:
-استفاده از مرغ بومي تخم گذار
-استفاده از تخم مرغ نطفه دار براي جوجه كشي
-خريد جوجه يكروزه بومي مناسب از مراكز تاييد شده
-خريد جوجه ۱ تا ۲ ماهه و پرورش آنها (اين روش، هرچند از روش هاي قبلي كمي گران تر است، اما مطمئن تر مي‌باشد و براي بار اول پيشنهاد مي‌شود)

پرورش جوجه بومي يكروزه
جوجه‌هاي يكروزه بايد تا چند هفته اول در محلي گرم، نگهداري شوند. اين محل معمولاً شامل يك منبع توليد كننده گرما و يك سرپناه مي باشد كه دماي لازم را براي پرورش جوجه‌ها تأمين و حفظ مي كند. منبع توليد كننده گرما ممكن است برقي، گازسوز يا نفتي باشد.
بطور كلي در مورد محل نگهداري جوجه‌ها، با توجه به مناطق مختلف جغرافيايي، بايد ۴ عامل؛ عايق بندي، تهويه، منبع گرم كننده و منبع خنك كننده مورد توجه قرار گيرد.
دماي محل نگهداري جوجه‌هاي يكروزه در ابتدا بايد حدود۳۲ تا ۳۵ درجه سانتي گراد باشد. با رشد و پردرآوردن، به تدريج نياز آنها به دماي محيط كاهش مي يابد و بايد كم كم دما را كاهش داد، تا در ۹-۷ هفتگي به حدود ۲۲ درجه برسد.
براي رسيدن به رشد مطلوب، دسترسي به غذا در ساعات اوليه ورود جوجه‌ها اهميت دارد. ماه اول (به ويژه هفته اول)، زمان حساس در زندگي جوجه‌ها محسوب مي‌شود. در روز اول تولد، ۱۲ تا ۲۴ ساعت نبايد دان در اختيار جوجه قرار داد، چون باقيمانده زرده در بدن جوجه‌ها، براي تغذيه آنها كافي است. بعد از آن نيز در صورت امكان، ۱۲تا ۱۴ ساعت از آرد ذرت به تنهايي استفاده شود. سپس مي توان از غلات يا خوراك هاي ديگر به صورت آردي (كوبيده شده) استفاده كرد. توصيه مي‌شود به هيچ وجه از آرد گندم در هفته اول زندگي جوجه‌ها در جيره غذايي آنها استفاده نشود.
بهتر است تا حد امكان براي قوي وآماده شدن جوجه‌ها براي مراحل بعدي رشد، در۲ هفته اول از دان مخصوص جوجه‌ها با سن پايين كه توسط شركت هاي معتبر ارايه مي‌شود و حاوي مكمل ها و ويتامين هاي لازم مي باشد، استفاده كرد. نبايد از دانه ي كامل براي جوجه‌ها در هفته اول استفاده كرد. به علاوه بايد دقت كرد كه در لانه و مسير حركت جوجه‌ها دانه سالم ريخته نشده باشد.
مهم ترين مشكل مرغداري بومي دركشور ما، زياد بودن تعداد تلفات جوجه‌هاست كه با انجام برخي اقدامات، مي توان تلفات را كاهش داد.

از عوامل مهم تلفات جوجه‌ها مي توان به موارد زير اشاره كرد:
۱.بيماري‌ها، مراجعه نكردن به موقع به دامپزشكي و نزدن واكسن لازم، باعث مرگ و مير جوجه‌ها مي‌شود.
۲.مراقبت نكردن به موقع و مناسب، از جمله عدم تهيه دان خوري وآب خوري متناسب با تعداد و سن جوجه‌ها، مي تواند موجب بروزآسيب هاي فيزيكي به آنها شود.
۳.فراهم نبودن شرايط بهداشتي جايگاه، تغذيه و آب آشاميدني.

پرورش نيمچه بومي
در مورد پرورش نيمچه ، مي توان جوجه‌هاي ۶ تا ۸ هفته را از مراكز مورد تأييد خريداري كرد. نگهداري اين نوع گله پرورشي، آسان تر بوده و در مقايسه با پرورش جوجه يكروزه، زودتر به توليد محصول مورد نظر (تخم مرغ) دست پيدا مي كنيد. بطور معمول پولت ها در سن۲۰ تا ۲۴ هفتگي شروع به تخم گذاري مي كنند.
حتماً پيش از سفارش و خريد جوجه، محل مورد نظر براي نگهداري آن ها بايد آماده شود.
محل مورد نظر از نظر حضور حشرات، جوندگان، خزندگان و جانوران موذي بررسي و كنترل گردد.
براي هر ۱۰ جوجه، حدود يك متر مربع لازم است. براي پولت ها (بعد از سن ۸ هفتگي) حدود دو برابر اين مقدار، فضا مورد نياز مي‌باشد (يعني به ازاي هر ۱۰ مرغ، حدود ۲ متر).
دست كم دوبار در هفته لانه مرغ ها و تجهيزات آن (آب خوري، دان خوري و…) تميز شوند.
پيش از ريختن بستر در كف لانه‌ها، از خشك بودن كف لانه اطمينان حاصل شود.
ضخامت بستر بايد در زمستان بيشتر بوده و تا حد ممكن خشك باشد.

استفاده از تخم نطفه دار براي جوجه كشي
يكي ديگر از راه‌هاي بهره وري و پرورش مرغ بومي، تهيه تخم نطفه دار بومي از مراكز تأييد شده براي جوجه كشي مي باشد. به اين منظور دستگاه‌هاي جوجه كشي با اندازه‌ها و شكل هاي مختلف در بازار موجود مي باشد. بهتر است براي آغاز كار و پيش از تهيه دستگاه جوجه كشي، با كارشناسان امور دام جهاد كشاورزي مشورت شود.

جايگاه مرغ اول. دلايل ساخت جايگاه براي مرغ ها
۱.محافظت آنها از باد، برف، باران، نور مستقيم خورشيد و تغييرات شديد آب و هوايي،
۲.كنترل روشنايي و ميزان نوردهي،
۳.جلوگيري از شكار شدن آنها توسط ديگر حيوانات،
۴.محافظت و كنترل آسان تر جوجه‌ها،
۵.جلوگيري از تغذيه آنها با غذا و آب هاي آلوده و كنترل غذا وآبي كه به مرغ ها داده مي‌شود،
۶.جمع آوري راحت تر تخم مرغ ها در جايگاه و كاهش آلودگي و شكستگي آنها،
۷.و پيشگيري از گسترش بيماري‌ها.

دوم. شرايط جايگاه
۱.با توجه به نوع آب وهوا و امكانات روستا، جايگاه مرغ از آجر، سنگ، بلوك سيماني و… ساخته شود.
۲.كف جايگاه بايد از زمين بلندتر باشد. جنس كف آن سيماني بوده و شيب ملايمي داشته باشد تا هم به راحتي شسته شود و هم آب در آن جمع نشود. شيب جايگاه بايد به طرف پشت آن باشد.
۳.استفاده از كاه و كلش (پوشال) يا خاك اره به قطر ۵ تا ۱۵ سانتي متر در بستر جايگاه، (با توجه به فصل و دماي محيط) ضروري مي باشد.
۴.ديوار و سقف جايگاه بايد از موادي ساخته شده باشد كه بدون هر گونه شكاف و خلل و فرجي باشد. در صورت امكان، بهتر است سيمان كاري شود.
۵.جايگاه نبايد در محل بادگير ساخته شود.
۶.جهت جايگاه بايد طوري باشد كه درب ِآن، به طرف جنوب بوده وآفتاب داخل آن بتابد.
۷.جايگاه مرغ بايد طوري ساخته شود كه در زمستان گرم و در تابستان خنك باشد.
۸.براي مرغ ها چوب خواب در نظر گرفته شود تا در هنگام شب روي آن استراحت كنند.

سوم. مقدار فضاي لازم
در جايگاه بايد فضاي كافي براي مرغ ها فراهم باشد. چنانچه تعداد زيادي مرغ در يك فضاي كوچك نگهداري شوند، شروع به نوك زدن همديگر خواهند كرد و اگر پرنده اي زخمي‌شود مشكل بيش تر شده، «خود خوري» رواج پيدا مي كند. جوجه‌ها نسبت به مرغ ها به فضاي كم تري نياز دارند.

چهارم. فضاي مناسب براي جايگاه
۱-۵۰ جوجه را تا سن ۲ ماهگي مي توان در ۶ متر مربع (۳ در ۲ متر) پرورش داد.
۲-۱ متر مربع براي هر ۵ مرغ و خروس بالغ كافي است.

پنجم. احداث فضاي باز
در نظر گرفتن فضاي باز در محوطه جلوي جايگاه براي مرغ ها لازم است تا بتوانند در آنجا فعاليت كنند و از هواي آزاد استفاده نمايند.
فضاي باز بايد با توري محصور شده باشد. بهتر است در قسمتي از آن سايه بان ساخته شود تا در روزهاي باراني مرغ ها را محافظت كند. مساحت آن معمولاً ۲ برابر مساحت لانه است و براي هر چهار مرغ، ۲ متر مربع فضاي آزاد لازم است. كاشت بعضي از علوفه مثل جو و شبدر در محل گردش مرغ ها براي استفاده آنان مفيد است.

ششم. محل استراحت
چون بر حسب غريزه، مرغ ها عادت دارند در جاهاي بلند استراحت كنند، نصب چوب خواب در آشيانه بسيار مفيد بوده و باعث مي‌شود كه مرغ ها از نشستن بر روي ظروف آب خوري و دان خوري خودداري كنند. در نتيجه اين ظروف كم تر در معرض آلودگي به مدفوع قرار مي گيرند.
ضخامت چوب در حدود ۳ سانتي متر،
طول آن به ازاي هر مرغ ۲۰ تا ۲۵ سانتي متر
و ارتفاع «براي جوجه‌ها ۴۰ سانتي متر» و «براي مرغ ها، بالغ بر ۹۰ سانتي متر» مي باشد.

هفتم. محل تخم گذاري (لانه)
وجود محل تخم گذاري كافي، باعث افزايش تعداد و حفظ كيفيت تخم مرغ ها مي‌شود. همچنين جمع آوري تخم مرغ ها راحت تر شده و آلودگي و شكستگي آنها به حداقل مي رسد.
لازم است در يك قسمت جايگاه، محلي براي تخم گذاري مرغ ها در نظر گرفته شود. كف محل تخم گذاري بايد پوشال بوده و طوري باشد كه جمع آوري تخم ها به راحتي انجام شود.
براي هر ۴ تا ۶ مرغ تخم گذار، يك لانه براي تخم گذاري در نظر گرفته شود بطوري كه هر مرغ به راحتي بتواند داخل لانه شده و از آن خارج گردد. پيشنهاد مي‌شود «عرض كف لانه حدود ۳۵ سانتي متر» و «طول آن ۳۵ سانتي متر» در نظر گرفته شود. بهتر است ارتفاع لانه از زمين، حدود ۶۰ سانتي متر باشد. جنس لانه‌ها مي تواند فلري يا چوبي باشد. سقف لانه محكم و شيب دار ساخته شود تا از پريدن و نشستن مرغ ها بر روي آن پيشگيري شود.

بهداشت جايگاه
جمع آوري فضولات مرغ ها از جايگاه‌ها، از شيوع بسياري از بيماري‌ها جلوگيري مي كند. پس لازم است هر ۷ تا۱۰ روز يك بار، فضولات درون جايگاه‌ها جمع آوري شده، كف جايگاه تميز شود و بستر كف جايگاه نيز تعويض گردد.
شستشو و ضدعفوني مداوم وسايل مرغداري را هرگز نبايد فراموش كرد. هر ۱۰ روز يك بار بايد آب خوري‌ها و دان خوري‌ها را خوب شست و با مواد مناسب ضد عفوني كرد.
در جايگاه‌هايي كه به صورت دوره‌اي در آن مرغ پرورش داده مي‌شود، بايد بعد از پايان دوره پرورش و خالي شدن آنها، سقف، ديوارها و كف جايگاه را ضدعفوني كرد.
جايگاه‌هايي كه به طور دايمي در آنها مرغ نگهداري مي‌شود، هر يك ماه تا ۴۵ روز يكبار بايد ضد عفوني شوند.
براي ضد عفوني جايگاه مي توان از آب آهك ۵ درصد (۵ كيلو آهك در ۱۰۰ ليتر آب) و يا محلول‌هاي ضد عفوني كننده موجود در داروخانه‌هاي دامپزشكي استفاده كرد. هنگام استفاده از اين محلول ها بايد به دستور تهيه و مصرف آنها توجه شود.
هرگز به طور مداوم نبايد از يك ماده ضد عفوني استفاده كرد. مواد ضد عفوني كننده بايد از دسترس كودكان دور نگه داشته شود وحتي در مسير حركت ماكيان و دام ها نيز قرار نگيرد.

تغذيه مرغ بومي
كليه احتياجات مرغ‌هاي بومي روستاها، تا حد امكان از همان منابع موجود در روستا يا منطقه تأمين خواهد شد. چنانچه در منطقه، موادي موجود باشد كه؛
با انجام فرايندهاي ساده (مانند سيلوكردن، خرد كردن و تبديل كردن)
يا مازاد و ضايعات كارخانه‌هايي كه در منطقه وجود دارد (مانند بوجاري و شاليكوبي)
و يا گياهان غير مثمر جهت تكميل دان بتواند مورد استفاده تغذيه مرغ بومي قرار گيرد، در تغذيه آنها گنجانيده خواهد شد. به طور كلي هدف اصلي از جيره غذايي مرغ‌هاي بومي، استفاده از منابع داخل روستا (بدون استفاده از نهاده‌هاي دامي وارداتي) مي باشد.يكي از خصوصيات برجسته مرغ‌ها بومي عادت داشتن به شرايط تغذيه اي در روستا است. اين مرغ‌ها مي توانند ۳۰ تا ۴۰ درصد غذاي خودشان را از طريق چراي آزاد و بقيه آن را با غذاي دستي تأمين كنند.
براي اينكه مرغ بومي توليد خوبي داشته باشد، بايد تغذيه مناسب همراه با تأمين نيازهاي غذايي انجام گيرد. خوراك مرغ بومي متشكل از ضايعات كشاورزي، اضافه و دور ريز غذاي روستاييان، پسچرعلوفه و سبزيجات و جانداران ريز مانند بعضي از كرم ها و حشرات مي باشد كه مي توان با اضافه كردن مقداري مكمل غذايي، كيفيت غذايي آنان را بالا برد.
دانه‌هاي شكسته و نامرغوب كه از بوجاري گندم و جو به دست مي‌آيند، سبوس گندم و برنج، تفاله‌هاي گياهان زراعي، آشغال سبزي‌ها و گياهان علوفه‌اي نيز غذاي خوبي براي مرغ‌ها هستند.در ضمن نبايد فراموش كرد كه مرغ‌ها وخروس‌ها بايد هميشه بطور يكسان تغذيه شوند. يك مرغ به وزن ۱۷۰۰ گرم، روزانه به ۱۰۰ تا ۱۱۰ گرم غذا نياز دارد. اگر در غذاي دستي مرغ به مقدار كافي كلسيم وجود نداشته باشد، در چند روز اول، از كلسيم بدن براي تشكيل تخم مرغ استفاده مي كند، ولي بعد از آن پوسته تخم مرغ نازك شده و كم كم توليد تخم مرغ پايين مي‌آيد.
براي تأمين كلسيم مورد نياز طيور مي توان از پودر استخوان، پودر صدف، خرده‌هاي سنگ آهك و مواد آهكي ديگر استفاده كرد. در پرورش به صورت چراي آزاد، معمولاً مرغ ها تا حدودي كلسيم مورد نياز خود را از خاك تأمين مي كنند.امروزه غذاهاي آماده كه توسط شركت ها ي معتبر خوراك دام و طيور تهيه مي شوند و در داروخانه‌هاي دامپزشكي موجود هستند، تقريباً تمام مواد مورد نياز ماكيان را دارا مي باشند. در صورت نياز، علاوه برغذاهاي رايج در منطقه، مقداري هم از اين نوع غذاها و جيره‌هاي آماده در اختيار طيور قرار دهيد. يك جوجه مرغ تا سن يك ماهگي حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ گرم دان آماده مصرف مي‌كند.جوجه يكروزه، تا ۳ ماهگي به پروتيين بيشتري در جيره غذايي نياز دارد تا بتواند به خوبي رشد كند.در فصل هاي گرم سال، براي تحريك مرغ ها به خوردن، ضمن دادن غذا در ساعات خنك شبانه روز، مي‌توان با افزودن مقداري آب به خوراك، آن را به صورت اُماج در آورد. به ازاي هر مرغ ۱۰ تا ۱۵ سانتي متر دان خوري ناوداني و يا ۵ سانتي متر دان خوري آويز لازم است.

آب مصرفي مناسب
طيور به آب تازه و تميز در تمام اوقات نياز دارند. ۷۰ درصد بدن مرغ و ۶۵ درصد وزن تخم مرغ از آب تشكيل شده است.در شرايط معمولي هر ۴ مرغ در شبانه روز، يك ليتر آب مصرف مي كنند. در آب و هواي گرم اين مقدار بيشتر مي‌شود.
در روزهاي سرد سال بايد مراقب يخ زدن آب خوري‌ها بود و در روزهاي گرم براي خنك ماندن آب خوري‌ها، آنها را بايد در زير سايه قرار داد. كمبود آب ممكن است موجب بروز تخم مرغ خوري مرغ‌ها شود. براي هر ۵۰ قطعه مرغ، يك آب خوري كله قندي نياز است. هر فردي كه بتواند از يك چكش و اره استفاده كند، مي تواند دان خوري، آب خوري و وسايل لازم ديگر را خود بسازد. با كمي دقت، حوصله و ابتكار مي توان لوازم دست ساز را در حد كيفيت لوازم موجود در بازار اما با هزينه كم تر ساخت. البته آب خوري، دان خوري و لوازم مربوط به آن را مي توان از مراكز فروش لوازم مرغداري يا داروخانه‌هاي دامپزشكي نيز تهيه كرد.

رعايت بهداشت و پيشگيري از بيماري‌ها
پيشگيري، هميشه ارزان تر، مؤثرتر و راحت تر از درمان است. پيشگيري از بيماري‌ها به سه عامل؛ «بهداشت مناسب»، «مديريت درست» و «واكسن زدن (مايه كوبي) به موقع» بستگي دارد.
چند نكته بهداشتي مهم
۱.جوجه‌ها را نبايد در لانه‌هايي كه قبلاً مرغ در آن بوده قرار داد، مگر اين كه لانه به طور كامل تميز و ضد عفوني شود.
۲.ظرف هاي آب خوري مرغ ها و جوجه‌ها بايد به طور مرتب با پارچه تميز و آب، شسته و تميز شود.
۳.دان خوري بايد تميز نگه داشته شود. همچنين دانه‌هايي كه با فضولات مرغ ها و جوجه‌ها مخلوط شده و يا كپك زده اند، بايد دور ريخته شوند.
۴.از ورود مرغ هاي بيمار به جمع مرغ هاي سالم بايد پيگيري شود. محل نگهداري آنها بايد در جايي جداگانه و دور از مرغ هاي سالم باشد.
۵.لاشه مرغ ها و جوجه‌هاي مرده بايد فوري از لانه خارج شده، سپس به همراه آهك در خاك دفن گرديده يا سوزانده شود.
۶.از ورود طيور غريبه و يا وحشي به لانه مرغ ها بايد جلوگيري شود.

بيماري‌هاي مهم طيور
بيماري‌ها بر اثر عوامل مختلفي از جمله باكتري‌ها، ويروس ها، انگل ها، قارچ ها، و نيز عوامل تغذيه‌اي به وجود مي‌آيند.توجه داشته باشيد كه در پيشگيري از بيماري‌ها بايد دستورالعمل هاي دامپزشكي را اجرا كرد و درهنگام مشاهده مرغ هاي بيمار، فوري به دامپزشكي مراجعه كرد.

بيماري نيوكاسل
يكي از بيماري‌هاي شايع در مرغ‌ها، بيماري نيوكاسل است. اين بيماري از يك نوع ويروس به وجود مي‌آيد و باعث عفونت دستگاه تنفس، گوارش و اعصاب مرغ مي‌شود. بيماري نيوكاسل واگيردار است و در بسياري از پرندگان مانند مرغ ها و بوقلمون ها ديده مي‌شود. اين بيماري در كشور ما از بيماري‌هاي خطرناك طيور به حساب مي‌آيد.
نشانه‌هاي بيماري شامل آبريزش بيني، خرخر كردن، اشكال در تنفس و صدايي شبيه سوت كشيدن وعطسه است. به علاوه، مرغ بسيار نفس نفس مي زند، با دهان باز نفس مي كشد، افسرده و گوشه گير و بي اشتها مي‌شود. كم‌كم نشانه‌هاي عصبي مانند فلج و لرزش عضله‌ها نيز در حيوان به وجود مي‌آيد. بيماري نيوكاسل به سرعت (طي چند روز) به تمام مرغ ها منتقل مي‌شود و مي تواند باعث ابتلاي تمام مرغ هاي يك گله شود.
پيشگيري و كنترل بيماري:
مهم ترين راه پيشگيري از بيماري و مبارزه با آن، واكسن زدن و دور نگه داشتن مرغ ها از ويروس بيماري است. برنامه واكسن زدن به جوجه‌ها بايد با توجه به شرايط منطقه، نوع واكسن و طبق دستور دامپزشك باشد. هنوز براي اين بيماري، راه درمان قطعي كشف نشده است. تنها با رعايت نكات بهداشتي و استفاده از واكسن مي توان از آلوده شدن طيور جلوگيري كرد. در صورت دچار شدن طيور به اين بيماري، براي جلوگيري از انتشار آلودگي، بايد همه آن ها را از بين ببريم.هنگام شيوع بيماري نيوكاسل، با جدا سازي طيور و مراجعه به دامپزشك، مي توان بيماري را كنترل كرد.

بيماري آنفلوانزاي مرغي
بيماري آنفلوانزا، يك عارضه حاد خيلي عفوني و ويروسي طيور است. شدت بيماري از حالت هاي غير آشكار يا خفيف تا حالت هاي كشنده تغيير مي كند. بيماري بسيار عفوني است و در صورت عدم رعايت مسايل بهداشتي و قرنطينه‌اي، در هنگام شيوع در يك منطقه مي‌تواند سريعاً از گله‌اي به گله ديگر گسترش پيدا كند. در مرغ‌هاي جوان، تنها مرگ ناگهاني مشخص كننده بيماري است.
در موارد ديگر علايم زير ممكن است مشاهده شود:
۱.پرهاي پژمرده و ژوليده
۲.افت ناگهاني در توليد تخم مرغ يا توليد تخم مرغ هاي با پوسته نرم
۳.از دست دادن اشتها و افسردگي، بي حالي و اسهال
۴.ايجاد رنگ صورتي مايل به آبي در ريش ها و تاج ها
۵.تورم سر، پلك ها و مفاصل پا
۶.خروج ترشحات خوني كم رنگ از سوراخ هاي بيني
۷.عدم تطابق كه شامل از دست دادن توان راه رفتن و ايستادن مي‌شود.
۸.و افزايش مرگ و مير ناگهاني در گله
لازم به يادآوري است كه علايم خارجي آنفلوانزاي مرغي خيلي شبيه بيماري‌هاي ديگر طيور است.
پيشگيري از بيماري:
براي كنترل شكل خفيف بيماري از يك برنامه واكسيناسيون با قرنطينه استفاده مي‌شود. در صورت مشاهده علايم آنفلوانزاي مرغي يا حتي موردي مشكوك، بايد فوري دامپزشك محلي را مطلع سازيم تا بيماري به شكل مطلوب و سريع، كنترل شود.
پرورش دهنده مرغ بايد اين نكته را بداند كه؛
بايستي طيور را در برابر بيماري‌هاي مهم مثل مارك، نيوكاسل، گامبورو، برونشيت و آبله واكسينه كند.
طيور تلف شده را فوري از لانه خارج كرده و در محلي دور از لانه بين دو لايه آهكي دفن كرده يا بسوزاند
و بالاخره مقدار داروها و زمان دقيق خوراندن آنها را به طور دقيق رعايت نمايد.
نشانه‌ها و علائمي كه بايد در گله جدي گرفته شود:
– افزايش ناگهاني تلفات،
– عطسه، سرفه، له‌له زدن و ترشحات بيني،
– مدفوع آبكي (اسهال)،
– كاهش اشتها و مصرف دان،
– كاهش توليد تخم مرغ،
– توليد تخم مرغ‌هاي با پوسته نازك، ناصاف و بدشكل،
– تورم اطراف چشم، گردن و سر،
– تغيير رنگ تاج، ريش و پا،
– و رعشه، افتادگي بال ها، حركت به صورت چرخشي، پيچ خوردگي سر و گردن، لنگش و عدم حركت.
با مشاهده هريك از علايم بالا، بايد مرغ (هاي) مبتلا را از بقيه جدا كرده ، دورتر نگهداري نموده و در اولين فرصت ممكن، به دامپزشكي اطلاع داده شود.

مواردي كه در هنگام خريد جوجه يكروزه بومي، بايستي در نظر گرفته شود:
-جوجه‌ها از مراكز تأييد شده از سوي «معاونت بهبود توليدات دامي جهاد كشاورزي» خريداري شوند.
-از مراكز فروش جوجه، «گواهي بهداشتي جوجه يكروزه» درخواست گردد.
-مسافت مراكز فروش جوجه يكروزه تا محل نگهداري و پرورش در نظر گرفته شود تا انتقال و حمل جوجه‌ها، بدون اتلاف وقت و در كم ترين زمان ممكن، انجام شود.
-وسايل نقليه حامل جوجه‌هاي يكروزه بايد سرپوشيده و بهداشتي بوده و تهويه، كولر و بخاري داشته باشد تا دما در هنگام انتقال، با توجه به زمان و فصول مختلف، قابل كنترل باشد.

مُرغ خانگی
مُرغ خانگی(Gallus gallus, Gallus gallus domesticus) یکی از ماکیان‌سانان است. مرغ خانگی نر خروس نامیده می‌شود.
مرغ یا ماکیان پرندهای است از خانوادهٔ قرقاولان (Phasianidae)یا سیخک داران، زیرردهٔ نومرغان، از راستهٔ ماکیان‌سانان ‎(Galliformes)‏.
گفته می‌شود که همه نژادهای ماکیان از چهار نوع وحشی زیر پدید آمده‌اند.
گالوس-گالوس
مثل مرغ جنگلی قرمز
گالوس – لافایتی
مثل مرغ جنگلی سیلان
گالوس سونراتی
مثل مرغ جنگلی خاکستری
گالوس – واریوس
مثل مرغ جنگلی آبی و سبز
یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که اهلی کردن مرغ خانگی، بیش از ۱۰٬۰۰۰ سال پیش در ویتنام صورت گرفته‌است. تا پیش از این باور عمومی بر این بود که این کار در هند انجام شده‌است. سپس مرغ اهلی راه خود را از هند به سوی ایران پیدا کرد. پس از آن از قلمرو لیدیه که توسط ایرانیان فتح شده بود، در قرن پنجم پیش از میلاد به یونان راه یافت.مرغ از دوران سلسله هجدهم فراعنه در مصر شناخته شده بوده است؛ طبق گزارش سالانهٔ توتموس سوم، پرنده‌ای که هر روز تخم می‌گذارد، بعنوان خراج از سرزمین مابین صحرای سینا و سوریه، یعنی بابل، به مصر آورده شده‌است. اما در عهد عتیق هیچ نشانه‌ای از مرغ دیده نمی‌شود.
تحقیقات ژنتیک حاکی از آن است که نیای(اجداد) مرغ خانگی، خروس جنگلی قرمز و خاکستری(G.sonnerati) است. گرچه نسل دورگه‌ای که حاصل این دو نژاد باشد در اکثر مواقع نازا و عقیم می‌باشد، اما ژن عامل پوست زرد در مرغ در خروس جنگلی قرمز (نزدیکترین خویشاوند مرغ) نبوده و به احتمال بسیار زیاد این ژن از گونهٔ خاکستری به میراث گرفته شده‌است.

تعداد
مرغ پرشمارترین و شایع ترین جانور اهلی در جهان می‌باشد. با جمعیتی بیش از ۲۴ میلیارد در سال ۲۰۰۳، هیچ پرنده‌ای در جهان به این شماره نمی‌رسد.

واژه‌شناسی
در زبان فارسی، ماکیان بالغ و بالای یک سال را ماکیان (به انگلیسی hen) و جوجه ماکیان و مرغ خانگی نابالغ را بهاری (باری) (به انگلیسیpullet) می‌نامند. خروس بالغ هم خروس (cock) و نابالغ هم جوجه خروس (cockerel) نام دارند.

رفتارشناسی
مرغها همه‌چیزخوار اند.در محیط آزاد اغلب زمین را برای یافتن دانه‌ها، حشرات و حتی جانوران بزرگتر از قبیل مارمولک و موشهای جوان می‌خراشد.
مرغ بصورت طبیعی از ۵ تا ۱۱ سال، بسته به نژاد، عمر می‌کند.در مرغداری تجاری یک جوجهٔ گوشتی تا قبل از کشتار تنها شش هفته زندگی می‌کند. جوجه‌های نیمه گوشتی و پرورش یافته در محیط باز تا ۱۴ هفته هم نگهداری می‌شوند. مرغهای تخمگذار هم تا یک سال حدود ۳۰۰ تخم گذاشته و پس از آن توانایی آنها در تخمگذاری کاهش می‌یابد و به کشتارگاه فرستاده می‌شوند تا از آنها در غذای بچه، حیوانات خانگی، پای و غذاهای پرورده استفاده شود. بر اساس کتاب رکوردهای گینس، پیرترین مرغ جهان در سن ۱۶ سالگی بر اثر مشکل قلبی مرد.
خروس را می‌توان از رنگ تندتر آن نسبت به مرغ و پرهای بلند دم و همچنین پرهای نوک تیز گردن و کمر از مرغ تشخیص داد. با این حال در برخی نژادها مانند سبرایت مرغ و خروس تفاوت بسیار اندکی دارند. خروس را همچنین می‌توان با دقت در بلندی تاج و سیخک (برآمدگی نیزه مانند در پای مرغ) از مرغ باز شناخت. در بعضی نژادها و نژادهای دورگه مرغ و خروس را از رنگ آنها می‌توان تمیز داد. در مرغ بالغ گوشت بالای سر (تاجcomb/cock’s comb) و همچنین زائدهٔ زیر حلقوم پرنده (wattleزیرحلقوم) اندکی رشد می‌نماید. در اکثر نژادها رشد تاج و زیرحلقوم در خروسها بیشتر از مرغان است. در برخی نژادها هم پرهایی اضافه در ناحیه صورت و غبغب پرنده می‌روید که ناشی از یک تغییر ژنتیکی بوده و به آن ریش (beard/muff) گفته می‌شود.
مرغها توانایی پریدن برای مسافتهای بلند و طولانی را ندارند، اما در نژادهای سبکتر می‌توانند که بر روی نرده و یا شاخه‌ها، جایی که بطور طبیعی استراحتگاه آنهاست، بپرند. مرغها معمولاً عمل پریدن را برای جستجو و یا اجتناب از خطر انجام می‌دهند.
مرغها اجتماعی بوده و گله‌ای زندگی می‌کنند. مرغها در درون خود یک نوع سلسله مراتب (pecking order) دارند که در آن عده‌ای از پرندگان در بدست آوردن غذا و محل استراحت برتری دارند. برداشتن مرغ و خروسها از گله، سبب اخلال در این نظم می‌شود تا دو
باره سلسله مراتب جدید برقرار شود. افزودن پرندگان جدید-بویژه پرندگان جوان- به گله معمولاً موجب نزاع و ایجاد جراحت می‌شود.
مرغها معمولاً تمایل دارند که در جایی تخمگذاری کنند که از قبل در آنجا تخم بوده باشد و تخمهای آشیانه‌های اطراف را نیز به محل خود انتقال می‌دهد. گاهی نیز بر سر تخمگذاری در یک محل خاص، بسیار لجوج و یکدنده می‌شوند. بسیار اتفاق می‌افتد که دو مرغ بر سر جای تخمگذاری با هم درگیر شده و حتی اگر محل کوچک باشد بر روی هم تخم می‌گذارند.
خروسها به منظور اعلام حضور به خروسهای رقیب بانگ (اذان) می‌زنند. این عمل می‌تواند به علت تغییرات محیط هم باشد. مرغها نیز پس از تخمگذاری و یا برای صدازدن جوجه‌های خود قدقد می‌کنند.
در سال ۲۰۰۶ دانشمندانی که بر روی پیشینه پرندگان تحقیق می‌کردند به یک ژن پس مانده-talpid۲ برخوردند که در دوران جنینی عامل شکل گیری دندانها در فک می‌باشد؛ شبیه آنچه در فسیلهای پرندگان دیده شده‌است. جان فالن ناظر این پروژه اظهار می‌دارد که:”… مرغها تحت شرایطی خاص توانایی دندان درآوردن را حفظ کرده‌اند… .”

جوجه کشی
در طبیعت اکثر پرندگان پس از یک دورهٔ تخمک‌گذاری(clutch)، بر روی تخمهای خود خوابیده تا تبدیل به جوجه شوند. اغلب مرغهای خانگی هم این عمل را انجام می‌دهند که به این حالت به اصطلاح کرچ شدن گفته می‌شود. یک مرغدار می‌تواند با گذاشتن تخم مصنوعی در لانه، مرغ را تشویق به کرچ شدن نماید و یا بالعکس، با قرار دادن لانه در ارتفاع و توری سیمی کردن کف لانه از کرچی مرغ ممانعت بعمل آورد. مرغ کرچ تخمگذاری را قطع نموده و بر جوجه کشی (incubation) تمرکز می‌کند (هر دوره clutch معمولاً از ۱۲ تخم تشکیل می‌شود). مرغ کرچ بر سر جای خود و بر روی تخمها می‌خوابد و در صورت ایجاد مزاحمت اعتراض خود را با سر و صدا و بلند کردن پرهای خود نشان می‌دهد و تنها بمدت کوتاهی برای خوردن و آشامیدن و همچنین عمل دفع و خاکبازی (dust bathe) از جای خود بر می‌خیزد. در طول دورهٔ جوجه کشی مرغ کرچ دما و رطوبت بستر را ثابت نگه می‌دارد و تخمها را طی دورهٔ اول انکوباسیون بطور مرتب می‌چرخاند تا از چسبیدن جنین به پوسته جلوگیری کند. در پایان دورهٔ جوجه کشی که معمولاً ۲۱ روز است، تخمها در صورت بارور بودن، هچ hatch می‌شوند. با شروع انکوباسیون رشد جنین هم آغاز می‌شود و همهٔ تخمها با یک یا حداکثر دو روز اختلاف هچ می‌شوند؛ اگر چه تاریخ گذاشته شدن تخمها تا دو هفته هم با یکدیگر اختلاف داشته باشند. قبل از هچ شدن مرغ می‌تواند صدای جوجه‌ها را در تخم شنیده و با قدقد کردن آنها را تشویق به بیرون آمدن می‌کند. جوجه‌ها با نوک خود سوراخی را جهت تنفس خود در قسمت پهن تخم که معمولاً در بالای سر جوجه قرار می‌گیرد، ایجاد می‌کنند. سپس برای چند ساعت استراحت کرده، به جذب زرده (yolk) و بقایای خون پوسته که در پایین تخم است و تا پیش از این برای تنفس جوجه بکار می‌رفت، می‌پردازد. پس از آن به گشاد کردن سوراخ و ایجاد یک در، در قسمت پهن تخم اقدام می‌کند و پس از موفقیت خود را به بیرون می‌غلطاند و در گرمای بستر بدن خیسش خشک می‌شود.
مرغ مادر معمولاً به مدت دو روز پس از هچ در لانه می‌ماند و در این مدت جوجه‌ها از زردهٔ جذب شده تغذیه می‌کنند. تخمهایی که بارور نمی‌باشند هچ نشده و مرغ که از جوجه شدن آنها ناامید گشته، لانه را ترک می‌کند. پس از هچ مرغ مادر بشدت مراقب جوجه‌های خود بوده و هر زمان که لازم باشد آنها را گرم می‌کند (مرغ مادر زمان این عمل را با صدای مخصوصی که جوجه‌ها از خود در می‌آورند، متوجه می‌شود). مرغ مادر جوجه‌ها را به سمت آب و غذا هدایت کرده و هنگامی که شیئ خوراکی ببیند، آنها را صدا می‌زند اما بندرت جوجه‌ها را مستقیماً تغذیه می‌کند. مرغ مادر به مدت چندین هفته (معمولاً ۶ هفته) به مراقبت از جوجه‌ها ادامه داده و سپس به تدریج علاقهٔ خود را از دست داده و شروع به تخمگذاری می‌کند.
مرغهای تخمگذار امروزی بندرت کرچ می‌شوند و در صورت کرچ شدن در نیمهٔ دورهٔ جوجه کشی از روی تخمها بلند می‌شوند. با این وجود چندین نژاد چند منظوره(utility) مانند کوشین، کورنیش و سیلکی (ابریشمی) هستند که بطور مرتب کرچ شده و نه تنها برای جوجه مرغها، بلکه برای سایر گونه‌های پرندگانی که طول دورهٔ جوجه کشی آنها کوتاهتر و یا بلندتر از مرغ است (مانند بلدرچین، قرقاول، غاز، بوقلمون و …) مادران خوبی هستند. تخم مرغ را می‌توان در زیر پای اردک نیز گذاشت، اما میزان موفقیت آن متغیر است.

جوجه کشی مصنوعی
جوجه کشی را می‌توان بصورت مصنوعی و کاملاً موفقیت آمیز نیز انجام داد. تقریباً همهٔ تخمهای بارور تحت شرایط مناسب -۳۷‍/۵ سانتیگراد(۹۹/۵ فارنهایت) و ۵۵٪ رطوبت نسبی (در سه روز آخر برای نرمتر شدن پوسته ۷۰٪)- هچ می‌شوند. طی اولین مرحلهٔ جوجه کشی تخمها را باید بطور منظم (۳ تا ۸ بار در روز) چرخاند. اگر تخمها چرخانده نشوند، جنین به پوسته تخم چسبیده و می‌میرد و یا با نقص عضو هچ می‌شود. بعضی از ماشینهای جوجه کشی (incubator) این عمل را بطور خودکار انجام می‌دهند. عمل چرخاندن از رفتار مرغ که در طول شبانه روز چندین بار بلند شده و تخمها را با نوک خود می‌چرخاند، تقلید شده‌است. با این حال چرخاندن تخمها در هفتهٔ آخر می‌تواند وضعیت قرار گرفتن درست جوجه در تخم به منظور شکستن پوسته را برهم بزند.

ماکیان به عنوان جانور خانگی
مرغها جانوران کم خرجی هستند. اصلی ترین دغدغه در نگهداری مرغ، جای آن است. مرغها را می‌توان در قفس نگه داشت و در شبها نیز بر روی چوب خواب یا شاخه استراحت کنند و زیر پای آنها نیز می‌توان کاه یا خاک اره گذاشت که با توجه به میزان بالای نیتروژن در مدفوع پرنده، به یک تودهٔ کامپوزیت تبدیل می‌شود.
به نگهداری خروس نیازی نیست؛ چرا که مرغها بدون خروس هم تخم می‌گذارند، اما این تخمها نطفه نداشته و در نتیجه بارور نمی‌شوند. زرده ی تخم تازه خوش رنگ و براق بوده بالای سفیده قرار می‌گیرد. رنگ زرده متغیر است و شدت رنگ آن به میزان زانتوفیل (Xanthphyll) -رنگدانهای که در گیاهان سبز و ذرت وجود دارد- بستگی دارد. زانتوفیل همچنین عامل رنگ زرد پوست و پای مرغ می‌باشد. رنگ زرده به منبع زانتوفیل نیز وابسته‌است و از زرد تیره تا نارنجی در نوسان می‌باشد.
اگر ماکیانان چرا کنند و یا در جیرهٔ آنان سبزیجات باشد کیفیت تخم انها طبق استانداردهای وزارت کشاورزی آمریکا (یو اس دی ای) تفاوت می‌کند. بارب گورسکی، کشاورز اهل پنسیلوینیا، تعدادی از تخم مرغهای خود را که بصورت مزرعه‌ای نگهداری می‌شوند، در اختیار تحقیقات یو اس دی ای قرار داد. طبق نتایج این تحقیقات این تخم‌ها دارای ۳۴٪ کلسترول کمتر، ۱۰٪ چربی کمتر، ۴۰٪ ویتامین ای بیشتر، دو برابر اسید چرب امگا۶ و ۴ برابر امگا۳ نسبت به استاندارد یو اس دی ای بودند.
در حالیکه جیرهٔ مرغداریهای بزرگ را باید از نظر تجاری ثابت نگاه داشت، مرغان خانگی را می‌توان با سبزیجات که عاری از سم هستند، براحتی تغذیه نمود. مرغ می‌تواند به دنبال علفها، دانه‌ها، حشرات و … در محیط باز بگردد. مرغ را همچنین می‌توان با پوست تخم مرغ خرد شده (البته با رعایت درصد مناسب)، غذاهای استفاده نشده مثل ته مانده‌ها و مواد غذایی کهنه اما نه فاسد تغذیه نمود. دادن خرده نان، میوه، اشغال سبزی، شیر مازاد بر نیاز و پرهیز از تغذیه آنها با موادی مثل پوست سیب زمینی (که هضم ان برای مرغ مشکل است) و یا هر چیز فاسد و گندیده، مواد دارای بو و طعم تند مثل سیر و پیاز یا ماهی توصیه می‌شود.

ماکیان در صنعت کشاورزی و دامداری
در ایالات متحده تا سال ۱۹۶۰ مرغ عموماً در مزارع خانوادگی نگهداری می‌شد. در ابتدا هدف اولیه از پرورش مرغ، تخم مرغ بود و گوشت یک محصول ثانویه بشمار می‌رفت. عرضه از تقاضا کمتر بود و قیمت طیور بالا بود. در فصول سرد می‌شد برای مدتی تخم مرغها را جابجا و انبار کرد، بدون آنکه به سردخانه نیازی باشد. این امر در روزهایی که یخچال فراگیر نبود، امر مهمی بشمار می‌رفت. گله‌های ماکیان در کشتزارهای کوچک نگهداری می‌شدند چرا که مرغها عموماً خود را از اضافهٔ غلات و خرده آشغال و محصولات بر زمین ریخته تغذیه می‌کردند. این اقلام بویژه در فصل زمستان محدود بودند و همین عامل جمعیت طیور را ثابت نگه می‌داشت. پس از اینکه طیور توجه محققان کشاورزی را بخود جلب کردند (تقریباً در سال ۱۸۹۶)، بهبود در مدیریت و اصلاح جیرهٔ غذایی، مرغداری را با صرفه تر و تجاری تر نمود.
تا قبل از سال ۱۹۱۰، مرغ را بیشتر در جشنها و مراسم خاص عرضه می‌کردند. مرغ را به صورت زنده یا کشته شده حمل و نقل کرده، پَرَش را کنده اما شکمش را خالی نمی‌کردند و آنرا بر روی یخ بسته بندی می‌کردند. جوجه‌های گوشتی اماده طبخ تا دههٔ ۵۰، زمانی که سردخانه تا دم فروش مرسوم شد و به مشتریان اطمینان بیشتری بخشید، همه گیر نبود. تا پیش از این تمیز کردن مرغ وظیفهٔ قصاب محل نبود و از مهارتهای کدبانوی منزل بشمار می‌آمد. در آنزمان دو نوع ماکیان عرضه می‌شد: جوجه گوشتی یا جوجهٔ بهاره، که خروسهای جوانی بودند که محصول جانبی صنعت تخم مرغ بودند و زمانی که جوان و تازه بودند به فروش می‌رفتند و وزنشان نیز غالباً زیر ۱٫۵ کیلو بود؛ و مرغهای خورش که اینها هم محصول صنعت تخم مرغ بودند و مرغهای تخم‌گذار پیری بودند که دورهٔ اوج تخم‌گذاری خود را سپری کرده بودند. این عمل امروزه دیگر انجام نمی‌شود؛ جوجه‌های گوشتی امروزه نژادی کاملاً متفاوت دارند و مرغهای تخمگذار دیگر در فروشگاهها ظاهر نمی‌شوند.
نقطهٔ عطف صنعت مرغداری در قرن بیستم به کشف ویتامین دی D(نامگزاری شده در سال ۱۹۲۲) بود که نگهداری مرغها را در قفسهای بسته ممکن ساخت. تا پیش از این مرغها در فصل زمستان بدلیل کمبود نور خورشید جان بدر نمی‌بردند و تولید تخم و گوشت و جوجه کشی در فصول سرد بسیار مشکل بود و این امر ماکیان را به یک محصول فصلی و گرانقیمت تبدیل کرده بود.
همزمان تولید تخم نیز با نژادهایی علمی افزایش یافت. پس از چندین شروع ناموفق مثل تجربهٔ ایستگاه تحقیقاتی مین،پروفسور درایدن از ایستگاه تحقیقاتی ارگون به موفقیت رسید.
پیشرفت در تولید و کیفیت با کاهش تقاضا برای نیروی کار همراه بود. طی دههٔ ۳۰ تا ۵۰، نگهداری ۱۵۰۰ ماکیان برای یک خانوادهٔ مرغدار یک شغل تمام وقت محسوب می‌شد. در اواخر دههٔ ۵۰ قیمت تخم مرغ خانگی چنان کاهش پیدا کرد که مرغداران مجبور شدند که تعداد ماکیانهای خود را سه برابر کرده و سه ماکیان را در قفسی که سابقاً یک ماکیان در ان نگهداری می‌شد، قرار دهند و یا تعداد چوب خوابهای قفس‌ها را سه برابر کنند. خیلی طول نکشید که قیمتها باز هم رو به کاهش گذاشت و تعداد بسیاری از خانواده‌های مرغدار از این شغل دست کشیدند. این امر نقطهٔ اغاز تبدیل مرغداری سنتی به صنعتی بود.

تولید مثل
مرغ نیز مانند تمام پرنده‌های دیگر تولید مثل جنسی دارد. پس از جفت گیری و تخم‌گذاری ۲۱ روز طول می‌کشد که تخم مرغها به جوجه تبدیل شوند و البته مرغ‌ها می‌توانند بدون نیاز به خروس و جفتگیری تخم گذاری کنند البته این تخم مرغ‌ها بارور نمی‌شوند زیرا بدون نطفه‌اند. البته مرغ‌ها خانگی در فصل سرما تخم‌گذاری نمی‌کنند و دادن گندم تاثیر بسزایی در تخم‌گذاری آنها دارد.

بیماری‌های شایع
بیماری آنفلوآنزا مرغی ؛نیوکاسل، برونشیت، گامبرو،لارنگوتراکیت،سی ار دی، کلی باسیلوز

حمایت از مرغ ها
در دنیا کمترین حمایت از مرغ ها اعمال می شودولی با این وجود مرغ ها غذای روزانه ی بسیاری از افراد سرتاسر جهان می باشد. تخم آنها شدیداً غنی و حاوی مواد پروتئینی و قویا عضله ساز است. “محققان ژاپنی نیز جهت پیش بینی از زلزله توسط مرغ ها به نتایجی درخشان نائل آمدند” در آینده نه چندان دور شاهد اهمیت فوق العاده وجودی مرغ ها روی کره ی زمین خواهیم بود، اهمیتی باور نکردنی اما واقعی
مرغ در سن ۶-۵/۴ماهگی شروع به تخم گذاری می کند که این رقم به نژاد،سلامتی ودیر یا زودرس بودن بستگی دارد.تعدادتخم در نژاد زودرس کمتر ،پرولاپس بیشتر وتخم ها ریزترند.در نژاد دوررس تولید بیشتروعارضه پرولاپس کمتر است .متوسط تولید تخم در یک دوره ۱۸۰-۱۵۰عدد است .هر چند در نژادهای خیلی خوب ودر شرایط خوب تغذیه ای تعداد تخم در سال به ۲۵۰عدد می رسد.

خصوصیات مرغ تخمی خوب :
برای تشخیص یک مرغ تخمگذار خوب می توان با توجه به سوابق مرغ اقدام کرد مثل :رکورد تخم گذاری ،تولک رفتن ،کرچ شدن ،شکل،وزن واستقامت تخم ،وخصوصیات ظاهری مرغ .

خصوصیات ظاهری مرغ تخمگذار :
تاج : تاج مرغ تخمی بزرگ ،درخشنده ،براق وپرخون وقرمز رنگ است واین علائم همزمان با رشد زرده است .
مقعد: مقعد پهن ،گشاد ،مرطوب وسفید است .
استخوان لگن : فاصله بین دو استخوان لگن در مرغ تخمگذار بیش از دو انگشت است و فاصله بین استخوان لگن وسینه سه انگشت است.
پاها : پاها محکم ،قوی ،سالم ،بدون برآمدگی وانحراف می باشد.
رنگ :شامل رنگ پوست ،رنگ چشم ،رنگ گوش ،رنگ منقار
رنگ پوست : پوست در اثر تغذیه با ذرت وسبزیجات زرد می شود ولی پس از تخمگذاری این زردی به زرده منتقل می شود ، پس رنگ پوست مرغ تخمگذار سفید است .
رنگ چشم : ۳هفته پس از تخمگذاری رنگ زرد چشم زایل می شودوبه رنگ سفید متمایل به قرمز تبدیل می شود .
رنگ گوش : ۴هفته پس از تخمگذاری رنگ گوش سفید می شود .
رنگ منقار : ۶هفته پس از تخمگذاری رنگ منقار سفید می شود که ابتدا از ته منقار شروع وبه نوک ختم می شود.
وقتی تخمگذاری قطع می شود زرد شدن مجدد اعضاء فوق به همان ترتیب که از بین رفته است شروع می شود .
با توجه به این علائم می توان مدت تخمگذاری را مشخص کرد .

خصوصیات مرغ تخمی درجه دو :
کم غذا می خورد،بیشتر وقت خود را روی چوب خواب می گذراند،زود به آشیانه می رود ودیر بیرون می آید،در فصل تابستان تولک (پرریزی)می رود ومدت طولانی تولک می ماند،تخمگذاری نامنظم دارد ورکورد تخمگذاری خوبی ندارد.

تولک رفتن :
مرغ پس از مدتی تخمگذاری پرریزی می کند که یک ماه به طول می انجامدوپس از ۶هفته رویش مجدد پر تکمیل می شودوشروع به تخمگذاری می کند .می توان زمان تولک رفتن را تغییر داد به این صورت که مرغ را ۳-۲روز از آب و۴-۳روز از غذا محروم می کنیم وبعد از آن قدری آب می دهیم وتا۳۰روز فقط یولاف می دهیم ،که مرغ بناچار تولید تخم را قطع کرده وپرریزی می کند.
کرچ شدن : مرغ بعد از مدتی تخمگذاری، کرچ می شود یعنی میل به بچه دار شدن پیدا می کند .
علائم مرغ کرچ : در لانه می خوابد ،صدای مخصوص سر می دهد ،پرهایش پف می کند وحالت حمله دارد.مرغ کرچ را قبل از خواباندن روی تخم از نظر کنه وانگل بررسی کنید وبرای دفع آن از سم بویژه سم نگوون استفاده کنید .سپس مرغ را در اتاقی نیمه تاریک ،آرام ،خلوت با دمای ۲۵درجه ورطوبت ۶۰%در جعبه مخصوص قرار دهید .روز های آخر با آب پاشی رطوبت اتاق را بالا ببرید.مرغ کرچ روزانه ۱۲-۱۰دقیقه برای دفع فضولات وتغذیه وهوادهی تخم ها از لانه خارج می شود .سعی کنید غذای مقوی وکم حجم مثل مخلوط ذرت ،گندم وجوبه او بدهید .آب تازه باید همیشه در دسترس او باشد .برای رفع یبوست به او سبزیجات تازه بدهید ،ماسه وصدف را فراموش نکنید .
روز دهم تخم های بی نطفه ونطفه مرده را دور بریزید.بمنظور دوتایکی کردن مرغ کرچ چند مرغ کرچ را با هم بخوابانید.
تعداد تخمی که زیر بال مرغ کرچ می گذارید بستگی به جثه مرغ ،فصل سرمایا گرما وپوشش مرغ دارد .معمولاٌتعداد ۱۷-۱۵عدد تخم کافی بنظر می رسد.دوره جوجه کشی در مرغ ۲۱روز است .

هم خونی :
اگربه مدت ۲-۱سال از تخم یک گله مرغ وخروس برای جوجه کشی استفاده کنیم بدلیل جفتگیری های فامیلی ،هم خونی ایجاد می شود ودر نتیجه تولد جوجه های ناقص الخلقه ،فلج وضعیف را خواهیم داشت ،همچنین با کاهش تولید وکاهش رشد روبرو هستیم پس باید خروس های گله را عوض کرد .

چند توصیه :
جایگاه مرغ ها را مرتب تمیز وضد عفونی کنید ،کود ها را در محلی دپو کنید ،مرغ های مرده را بسوزانید ،مرغ وجوجه های بیمار را در جایگاهی جدااز مرغداری نگهداری کنید ،مرغ وخروس تازه وارد را ابتدا در اتاق قرنطینه نگهداری کنید تا از سلامت آنها مطمئن شوید ،درب وپنجره مرغدان راجهت ممانعت از ورود پرندگان ،حشرات ومگس با توری بپوشانید ،سگ ،گربه ،موش ،پرندگان ،گنجشک وکبوترباعث انتقال بیماری می شوند آنها را از محوطه مرغداری دور کنید
نژاد های مرغ تخمگذار:اجداد اولیه مرغ بر اساس غرایز طبیعی و به منظور حفظ و ابقای نسل خود در فصول معینی از سال تخمگذاری می کرده اند ولی با گذشت زمان بشر با اهلی کردن مرغ به این نتیجه رسید که بر اثر بهبود شرایط محیطی و پرورشی و نیز با استفاده از روش های اصلاح نژاد و علم ژنتیک می توان تولید تخم مرغ را به میزان قابل توجهی افزایش داد .بدین ترتیب پس از گذشت سال ها نژاد هایی از مرغ توسط بشر اصلاح شده که ظرفیت های بالایی از نظر تولید تخم مرغ دارند.

نژاد های مرغ تخمگذار
به طور کلی نژاد های مرف به دو صورت تقسیم می شوند
الف:تقسیم بندی بر اساس منطقه جغرافیایی
ب: تقسیم بندی بر اساس تولید

الف) تقسیم بندی بر اساس منطقه جغرافیایی
۱: نژاد آسیایی
این نژاد بیشتر گوشت تولید می کند و در ساق پا پر دارد. مهم ترین نژاد های آسیایی برهما کوشین و لانگشان هستند.
۲:نژاد مدیترانه ای
مرغ های این نژاد جثه ای کوچک دارند و برای تخمگذاری مناسبند. از ویژگی های این نژاد می توان تولید تخم مرغ زیاد کرچی بالا و تحمل حرارت و مقاومت نسبت به برخی از امراض را ذکر نمود. مهم ترین نژاد های مدیترانه ای شامل لگهورن مینورکا وآبی اندولوسی می باشند.
۳:نژاد انگلیسی
این نژاد از اختلاط نژاد های آسیایی و مدیترانه ای به وجود آمده است و بیشتر ویژگی تولید گوشت را دارد . از معروف ترین آن ها می توان به نژاد ساسکس ،کورنیش و اورپینگتون اشاره نمود.
۴: نژاد های آمریکایی
این نژاد ها از اختلاط تلاقی نژاد های آسیایی و مدیترانه ای به وجود آمده و بیشتر دو منظوره هستند. از این نژاد ها می توان پلیموت راک ،وایاندوت ، نیوهمشایر ،رد ایلندرد و جرسی بلاک را نام برد.

ب)تقسیم بندی بر اساس تولید
۱:نژاد سبک یا تخم گذار شامل نژاد های مدیترانه ای
۲:نژاد سنگین یا گوشتی شامل نژاد های انگلیسی
۳:نژاد دو منظوره شامل نژاد های آمریکایی و نژاد آسیایی
۴:نژاد زینتی شامل انواع پرنده های شکاری و زینتی
در تقسیم بندی بر اساس تولید معمولا از هیبرید های تجاری استفاده شده و معمولا همان اسم تجاری به کار می رود. برای نمونه های لاین که سویه ای از نژاد لگهورن است که با نژاد های مختلفی تلاقی داده شده و هیبرید هیبرید حاصل از آن به صورت محصول تجاری به مزارع پرورش مرغ تخمگذار و تولید تخم مرغ ارسال می شود. با توجه به این مطالب اکنون به معرفی برخی از مهم ترین نژاد های مرغ تخمگذار در ایران و جهان می پردازیم.
۱:نژاد لگهورن ،این نژاد معروف ترین نژاد مرغ تخمگذار دنیا و اصل آن از ناحیه لگهورن ایتالیاست .انواع سفید و خرمایی این نژاد بیشتر مورد توجه است و در نقاط سردسیر بهتر پرورش می یابد. سویه های مختلف این نژاد به رنگ های سفید قهوه ای ،سیاه،طلایی حنایی و نقره ای موجود است. نژاد لگهورن به سرعت رشد کرده و در سن پایین بالغ می شود و شروع به تخمگذاری می کند .میزان تولید تخم آن زیاد است و در برخی از انواع آن بیش از ۳۰۰ تخم در سال تولید می شود. اغلب تعداد تخم مرغ های نطفه دار این نژاد از سایر نژاد ها بیشتر و جوجه هایش به راحتی از پوست خارج می شوند. در ایران در حال حاضر سویه های های-لاین ،LSLو بونز جمعیت مرغ های تخم گذار را تشکیل می دهند.
۲:نژاد نیوهمشایر،این نژاد از مرغ های تخم گذار است که برای نخستین بار در ناحیه نیوهمشایر آمریکا مشاهده شده است.تخم آنها غالبا بزرگ و دارای پوسته ای قهوه ای رنگ است .رنگ پرهای آن بلوطی قرمز پوست ساق پا زرد و منقار آن زرد متمایل به قهوه ای است و در حدود ۵ ماهگی شروع به تخم گذاری می کند.
۳:پلیموت راک،مرغی بسیار زیبا و یکی از مهم ترین قدیمی ترین و مشهور ترین نژاد های آمریکایی است . مرغ تخمگذار بسیار خوبی است و گوشت فراوان و لذیذی دارد و تخم های آن قهوه ای و بزرگ است. پلیموت راک مخطط و سفید آن مشهور تر از سایر انواع دیگر است. وزن خروس ۵/۴ کیلوگرم و مرغ ۵/۳ کیلوگرم است. میزان تولید سالیانه تخم مرغ آن در حدود ۱۹۰ عدد و وزن تقریبی هر کدام ۶۵ گرم می باشد.یکی از مزایای بزرگی این این است که در سنسن جوجه ای نر و ماده را می توان تشخیص داد.
۴:نژاد مرندی ،اصل این نژاد از شهرستان مرند است و از بهترین نژاد های مرغ تخمگذار ایران محسوب می شود. از مشخصات بارز آن نیز می توان به منقار خاکستری ریش متوسط و قرمز رنگ وجود پر در ساق پا و پنجه های بدون پر و رنگ پرو بال سیاه اشاره کرد .مرغ های نژاد مرندی در سن ۶ ماهگی به بلوغ می رسند و میزان تخم گذاری آنها در شرایط پرورش روستایی ۱۲۰ تا ۱۵۰ عدد و در شرایط پرورش مناسب به ۱۸۰ عدد در سال می رسد.

می توان با تعین جنسیت در جوجه ها به موارد زیر دست یافت :
– جدا کردن جوجه مرغ از جوجه خروسها در روز اول تولد.
– تعین جنسیت جوجه های یک روزه در نژاد های مرغ تخم گذار و مرغ مادر.
روشهای تشخیص جنسیت در جوجه های یکروزه:
الف) طریقه ژنتیکی
ب) طریقه ژاپنی

تعین جنسیت جوجه ها از راه ژنتیکی :
این عمل بسته به ژنهای دارد که روی کروموزومهای جنسی قرار دارد( صفات وابسته به جنس ).
که از صفات زود پر در آوردن و دیر پر در اوردن و رنگ پرها استفاده می شود.
استفاده از رنگ پرها در طریقه ژنتیکی عملی تر است. این روش را در پاره ای از نژادها می توان استفاده کرد.

تعین جنیست جوجه ها از راه ژاپنی:
اساس این روش بر روی تشخیص چگونگی بر جستگی مخرج در جوجه های یکروزه استوار شده است.
این برجستگیهای مخرج در برخی خروسها وجود دارد و در برخی مرغها نیست.
خصوصیات برجسته مخرج در تعین جنسیت در روش ژاپنی :
الف) شکل بر جستگی مقعدی
ب) مشخص بودن برجستگی
ج) خاصیت ارتجاعی
د) رنگ برجستگی
ه) وضعیت سوراخ مقعد

شکل بر جستگی مقعدی
برجستگی مقعدی در تمام جوجه ها یکسان نیست از نظر شکل به سه دسته تقسیم می شود .
تیپ دکمه ای
تیپ عمودی
تیپ سه قلو
این برجستگی در ۸۰% جوجه خروسهامشخص و در ۲۰% جوجه ها نا مشخص است
به طور کلی این طور باید قضاوت کرد که کلیه جوجه های که فاقد برجستگی هستند جوجه مرغ می باشند.

مشخص بودن برجستگی
اگر برجستگی موجود واضح و روشن تر از سایر قسمتها و جدا شده باشد جوجه خروس است. ولی در صورتیکه برجستگی با قسمتهای اطراف در هم شده و همچنین نرم و ظریف باشد جوجه مرغ می باشد.
خاصیت ارتجاعی
برجستگی در جوجه خروس ها
بافتی مملو از خون
محکم و فنری شکل
برجستگی در جوجه مرغها
میان تهی و گود
کاملا” ضعیف و نرم
رنگ برجستگی درجوجه خروس ها کاملا” تیره و قسمتهای اطراف آن رنگ پریده است
درجوجه مرغها کاملا” روشن و قسمتهای اطراف آن تیره است
وضعیت سوراخ مقعد درجوجه مرغها بازتر، بزرگترومرطوبتر ازمقعد جوجه خروس ها می باشد.

جدول مقایسه برجستگی مقعدی

طرز کار و وسایل مورد نیاز
ــ استفاده از نور طبیعی و نور مصنوعی ( استفاده از لامپ های با قدرت ۳۰۰ وات).
ــ ارتفاع ۲۵ سانتی متری لامپ از لبه میز.
ــ استفاده ازیک میز متحرک.
ــ استفاده از تعدادی جعبه های مخصوص این کار ./تمام