چکیده: طی آزمایشی اثر استفاده از منابع مختلف عناصر معدنی مس، روی و منگنز در جیره غذایی بر عملکرد مرغان تخمگذار طی چهار دوره 28 روزه مورد ارزیابی قرار گرفت. مواد معدنی فوق به دو شکل، کمپلکس آلی و غیر آلی(دو فرم اکسیدو سولفات ) در 5 تیمار آزمایشی استفاده شدند. غلظت مس، منگنز
و روی تیمار‌ها  به ترتیب  7 ، 75 و65(اکسید) -  7، 40 و 40(سولفات) -  7 ، 40و40(آلی) -  5/10 ، 60 و 60(آلی) -  5/3 ، 20 و20 (آلی) میلی گرم در کیلو گرم جیره بودند. نتایج نشان داد که استفاده از ترکیب آلی عناصر فوق موجب افزایش ، تولیدتخم مرغ، وزن تخم مرغ و بهبود ضریب تبدیل غذایی، درصد شکستگی و صفات کیفی تخم مرغ ‌شد. ولی اثرت هیچ کدام

از تیمارها معنی‌دار نشد.

مقدمه:
کلمه کیلات(کمپلکس آلی) از لغت یونانی چل باکل به معنی پنجه گرفته شده است. در سیستمهای بیولوژیکی انواع کمپلکس آلی مواد معدنی وجود دارند. مثلاً کیلاتهای ضروری برای سوخت و ساز مثل ویتامین B12 ، هموگلوبین و یا کیلاتهایی که استفاده از کاتیونهای ضروری را مختل می‌کنند مانند اتصال روی- اسید فایتیک. مهمترین خصوصیت کیلاتها جذب بالا و ضریب پایداری بالای آنها است.[1]  معمولا در مرغان تخمگذار مواد معدنی  به دو شکل آلی و غیرآلی استفاده می‌شوند، در شکل آلی، عناصر معدنی با اسید آمینه ، پپتیدها و یا حتی پروتئینها باند شده و تشکیل کیلات داده اند. در مرغان تخمگذار با توجه به اینکه بازده اقتصادی گله همبستگی بالایی با فاکتورهایی همانند افزایش تولید تخم مرغ، بهبود کیفیت پوسته تخم مرغ، کاهش ضریب تبدیل غذایی و سلامت  گله دارد بایستی به نقش حیاتی مواد معدنی در فرآیندهای متابولیکی بدن، سلامت گله و فرایند تولید تخم مرغ توجه ویژه داشت [4]. مواد معدنی بر اساس غلظت آنها در بدن به دو دسته عنصرپرنیاز و کم نیاز یا کم مصرف تقسیم‌بندی می‌شوند یکی از مشکلات موجود در مقایسه تعادل آنیون- کاتیون، اختلاف مشخص بین منابع طبیعی عناصر و مکمل های معدنی مورد استفاده آنها در جیره از لحاظ میزان جذب می‌باشد [11].  سیستم‌های آنزیمی بی‌شماری وابسته به عنصر روی  هستند که در متابولیسم انرژی، کربوهیدراتها، اسیدهای نوکلئویک و پروتئینها نقش دارند.همچنین فلز روی برای سلامت بافت پوششی اپی‌تلیال، محافظت از سلولها، تکثیر سلولی و انتقال و استفاده از ویتامین A بسیار مهم است. فلز روی نقش کلیدی در بهبود عملکرد سیستم ایمنی و فعالیت تعدادی از هورمونهای جنسی نیز دارد [4]. کمبود روی  می‌تواند اثرات مخربی بر بافت پوششی اپی‌تلیال دستگاه تولید مثل مرغ بگذارد. روی همچنین بر ترشحات رحمی و دستگاه تولید مثل تاثیرگذار است، بطوریکه در مدت زمان سنتز غشاهای پوسته در ایستموس ساخته شدن پوسته آهکی در رحم، ذخیره آلبومین در مگنوم نقش بسیار مهمی ایفا می کند. آنزیم کربونیک آنهیدراز در سال 1940 برای اولین بار توسط کیلین و مان شناخته شد. این آنزیم حاوی 33/0 درصد روی  است. تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که با افزودن مکمل روی به جیره غذایی میتوان موجب بهبود فعالیت کربونیک آنهیدراز و کاهش نقائص پوسته شد. این آنزیم موجب ترکیب شدن H2O و Co2 و تولید H2Co3 می‌شود که در نهایت موجب تولید آنیون کربنات (Co3--)در سلولهای مخاطی رحم می‌شود. این آنیون با Ca2+ ترکیب شده و تولید کربنات کلسیم که ترکیب اصلی پوسته است را می‌کند [4].  مس، کادمیوم، کلسیم و آهن موجب کاهش جذب روی  در دستگاه گوارش می‌شوند. همچنین عوامل استرس زا، زخم و بیماری هم از ممانعت کننده‌های جذب روی به شمار می‌روند. NRC میزان روی مورد نیاز جیره غذایی مرغان تخمگذار را 30 تا 80 میلی گرم در کیلو گرم توصیه می‌کند [4]. به طور معمول منگنز در فعال کردن سیستم‌های آنزیمی موثر در متابولیسم کربوهیدراتها، چربی‌ها، پروتئینها و اسیدهای نوکلئویک نقش مهمی دارد. منگنز همچنین موجب تسهیل ساخت کولاژن برای رشد استخوانها و مفاصل می‌شود. نشان داده شده که منگنز در سنتز کلسترول و متابولیسم هورمونهای جنسی نقش مهمی دارد[4] . منگنز با فعالیتهای متابولیکی و آنزیمی که در قسمتهای ایستموس و رحم دارد در تولید غشاء های پوسته تخم مرغ و همچنین پوسته آهکی نقش مهمی ایفا می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که منگنز با ایجاد قالبی فشرده از مواد معدنی باعث سختی و استحکام پوسته تخم مرغ می‌شود [4 ،9].  نقش فیزیولوژیک مس به عنوان فعال کننده آنزیمها و محرک رشد بسیار مهم است. همچنین مس در متابولیسم آهن و تکامل گلبولهای قرمز و بهبود عملکرد سیستم ایمنی نقش مهمی دارد [4]. کمبود مس بر سنتز غشاءهای پوسته تخم مرغ اثر منفی دارد. این غشاءها در ایستموس و از ترکیب مشتقی از لیزین و اسیدهای آمینه پرولین، هیستیدن و سیستین تحت تاثیر آنزیم لیزین اکسیداز تولید می‌شوند.عنصر مس به عنوان یک فعال کننده در ترکیب آنزیم لیزیل اکسیداز به کار رفته و موجب ساخت الاستین می‌شود. الاستین در تخمدان در جلوگیری از تولید تخم مرغهای حاوی لکه‌خونی و همچنین ایجاد غشاءهای پوسته تخم مرغ نقش مهمی دارد [4]. بالا بودن میزان کلسیم، روی و آهن در جیره غذایی موجب کاهش جذب مس در دستگاه گوارش می‌شود. همچنین گرد و غبار، اسیدفایتیک، مایکوتوکسین‌ها، رُس و فیبر بالای جیره غذایی موجب کاهش جذب هر سه عنصر روی، مس و منگنز در دستگاه گوارش می‌شوند. میزان مس پیشنهادی NRC برای مرغان تخمگذار 8 نا 25 میلی گرم در کیلو گرم جیره است [4 ،9]. جذب تمام مواد معدنی بیشتر در انتهای دئودنوم و قسمت ژژونوم صورت می‌گیرد. در ارتباط با راندمان جذب شکل غیر آلی عناصر معدنی نتایج آزمایشات اسمیت و همکاران [15] نشان داد که اکسید منگنز 70 تا 80 درصد، کربنات منگنز 40 درصد و قابلیت دسترسی سولفات منگنز نزدیک به صد درصد بود.

مواد و روش‌ها:
این آزمایش بر روی 150 مرغ تخمگذار نژاد (Hy-Line W36) در غالب طرح کاملاً تصادفی با 5 تیمار و شش تکرار که هر تکرار شامل یک قفس و در داخل هر قفس پنج عدد مرغ بود انجام شد. مرغ‌ها در سن 36 هفتگی دو هفته دوره عادت پذیری را طی کرده ، در این زمان همه مرغ‌ها جیره پایه  را مصرف می‌کردند. تمام جیره‌های آزمایشی از لحاظ مواد مغذی مختلف از جمله انرژی قابل سوخت و ساز، پروتئین، اسیدهای آمینه و عناصر معدنی (به جز روی، مس ومنگنز) کاملاً یکسان بودند. شروع آزمایش در سن 38 هفتگی و پایان ان 53 هفتگی بود. ساعات نوری به صورت 16 ساعت تاریکی و 8 ساعت روشنایی تنظیم شد. مصرف خوراک وآب برای همه تیمارها یکسان و به صورت آزاد بود. میزان غلظت هر یک از عناصر Cu ، Mn و Zn در جیره پایه به ترتیب mg/kg16/30، mg/kg15/4 و mg/kg 77/19 تعیین شد. تیمارهای آزمایشی شامل:

1. جیره پایه + مکمل معدنی حاویMno, Zno و CuSo4 به ترتیب به میزان 65، 75 و 7 میلی گرم در کیلو گرم
2. جیره پایه + مکمل معدنی حاوی MnSo4 , ZnSo4 و CuSo4 به ترتیب به میزان 40،40 و 7 میلی گرم در کیلو گرم.
3. جیره پایه+ مکمل معدنی حاویMn-Met, Zn-Met و Cu-Met   به میزان 40، 40و 7 میلی گرم در کیلو گرم.
4. جیره پایه + مکمل معدنی حاوی Mn-Met, Zn-Met و Cu-Met به میزان 60،60و5/10 میلی گرم در کیلو گرم.
5. جیره پایه+ مکمل معدنی حاوی Mn-Met, Zn-Met و Cu-Met به میزان 20،20و 5/3 میلی گرم در کیلو گرم.

رکوردبرداری تولید تخم مرغ روزانه، مصرف خوراک هفتگی و وزن کشی تخم مرغ روز میانی هر هفـته انجام شد. همچنین آنالیز کیفی تخم مرغ شـامـل انـدازه‌گیـری وزن زرده، انـدازه‌گـیری ارتفاع سفیده و واحد هاو در پایان هر 28 روزه انجام گرفت. داده‌های رکورد برداری شده در این تحقیق با استفاده از مدل‌آماری طرح‌ کاملاً تصادفی و توسط نرم افزار SAS مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت و مقایسه میانگین‌ تیمارها  نیز از آزمون چند دامنه‌ای دانکن انجام شد.

نتایج و بحث:
همانگونه که در جدول(1) ملاحظه می شود بیشترین درصد تولید تخم مرغ مربوط به تیمار4(مکمل شده با مقادیر 60، 60 و 5/10 میلی گرم در کیلو گرم شکل آلی Cu, Mn ,Zn) که یک اختلاف دو درصدی با گروه کنترل (مکمل شده با مقادیر 65، 75 و 7 میلی گرم در کیلو گرم شکل غیر آلی Cu, Mn ,Zn) داشت ولی اختلاف بین هیچکدام از تیمارها معنی‌دار نشد. طبق تحقیقات انجام شده توسط فالکر و همکاران (2002) مشخص شد، که استفاده از فرم آلی مواد معدنی باعث افزایش تولید تخم مرغ در فاز دوم و به طور کلی در کل دوره تخمگذاری در مرغان تخمگذار‌ شد [4] که از نظر اقتصادی در کل دوره بسیار مهم است. همان طور که در جدول شماره (1) مشاهده میشود در بین تیمارها بالاترین شکستگی مربوط به مرغان تغذیه شده با فرم اکسید و  سولفات عناصر معدنی مورد آزمایش  و بهترین ضریب تبدیل غذایی متعلق به تیمار سوم (فرم کمیلکس آلی عناصر مس، روی و منگنز به میزان 7، 40 و 40 میلی گرم در کیلو گرم جیره بود. نتیجه بدست آمده موافق با نتایج ساهین و همکاران [13] بود . آنها طی آزمایشی نشان دادند که استفاده از روی و کروم به شکل آلی  باعث افزایش تولید تخم مرغ می شود ، اما لیم و همکاران [10] نتیجه گرفتن که استفاده از روی و منگنز به شکل آلی یا غیر آلی اثری بر تولید تخم مرغ ندارد. اثر تیمارهای آزمایشی در وزن تخم مرغ معنی دار نشد ،که با نتایج سازاد و همکاران [14] همسو بود. کیتا و همکاران [6] نشان دادند که استفاده از روی – متیونین و منگنز – متیونین در جیره غذایی مرغان تخمگذار  موجب افزایش وزن تخم مرغ می شود و اختلاف آن را معنی دار گزارش کردند. بالناو [3] طی آزمایشی مصرف آب شور (حاوی 5/1گرم نمک در لیتر) همراه با جیره شاهد در مقایسه با جیره حاوی مکملهای آلی روی و منگنز ، بر مصرف غذا ، مصرف آب ، تولید تخم مرغ و وزن تخم مرغ بی‌اثر گزارش کرد ولی اثر ان را بر کاهش درصد شکستگی ، ضخامت پوسته ، درصد وزن پوسته و کیفیت سفیده معنی دار گزارش کرد ، که دلیل آن را جذب بالای روی و منگنز به شکل آلی و در نتیجه افزایش فعالیت آنزیم کربونیک آنهیدراز دانست. فالکر و همکاران[5] و کلکر و همکاران [7] نشان دادند که استفاده از فرم کمیلکس آلی عناصر معدنی کم مصرف باعث بهبود پارامترهای کیفی تخم مرغ خواهد شد. کلکر و همکاران طی آزمایشی با استفاده از کمپلکس آلی روی و منگنیز در جیره غذایی در سطوح مختلف نشان دادند که به ترتیب سطوح 20 و 20 میلی گرم در کیلو گرم این عناصر  بالاترین وزن تخم مرغ را داشت [16و8].

همانطور که در جدول شماره(2) مشاهده می کنید اثر دوره های آزمایشی بر تولید تخم مرغ ، وزن تخم مرغ ، مصرف خوراک و وزن زرده معنی دارد شد (0001/0P<) . ولی اثر دوره های آزمایشی بر درصد شکستگی تخم مرغ ، ضریب تبدیل غذایی و واحد هاو معنی دار نشد. نتایج بدست آمده همسو با نتایج کشاورز و      کیتا [6 و 8] بود ، آنها افزایش وزن تخم مرغ  در سنین بالا را بدلیل کامل شدن ظرفیت فیزیولوژیکی  مرغ در سنین بالا دانسته اند ، همچنین گزارش کردند که با افزایش سن مرغ تولید کاهش یافته و کیفیت سفیده افزایش می یابد که مخالف با نتایج ما بود. با افزایش سن مرغها کیفیت سفیده کاهش ولی درصد شکستگی، وزن زرده، غذای مصرفی و ضریب تبدیل غذایی افزایش یافت. سیلورسید و همکاران [12] گزارش کردند که بین اندازه تخم مرغ، وزن سفیده و ارتفاع سفیده همبستگی وجود دارد. همچنین بالا ترین درصد تولید مربوط به دوره سوم آزمایش ( 46 تا 49 هفتگی) بود. البته تولید از دوره اول تا سوم دارای روند افزایشی (همانند وزن تخم مرغ) بود, اما در دوره چهارم تولید کاهش یافت ولی وزن تخم مرغ افزایش یافت. بطور کلی با توجه به زمان انجام آزمایش (53-38هفتگی) و اتمام دوره اوج تولید، به موازات افزایش سن و افزایش میانگین وزن تخم مرغ ها، در صد شکستگی آنها نیز افزایش یافت. علاوه بر این ساهین و لیم [10 و 13]  نیز گزارش کردند که سن مرغ بر روی تولید و وزن تخم مرغ و همچنین کلیه‌ پارامترهای کیفی اثرگذار است. به طور کلی  بنابر نتایج بدست آمده از این آزمایش استفاده از 60 میلی گرم در کیلو گرم Zn-Met ، 60 میلی گرم در کیلو گرم   Mn-Met و 5/10 میلی گرم در کیلو گرم Cu-Met در جیرة مرغان تخمگذار برای بهبود صفات کیفی تخم مرغ و عملکرد مرغان تخمگذار پیشنهاد می شود.

a,b میانگین‌هایی که با حروف متفاوت در هر ردیف نشان داده‌شده‌اند دارای اختلاف معنی داری با یکدیگر هستند( P<0.05) .

Ns میانگین‌ها دارای اختلاف معنی داری با یکدیگر نیستند

1. فرم مصرف شده در جیره ZnO، MnO، CuSo4. 5H2O
2. فرم مصرف شده در جیره CuSo4, MnSo4.H2O, ZnSo4.7H2O
3. فرم آلی مصرف شده در جیره کمپلکس فلز و اسیدآمینه Met می‌باشد.
4. تعداد تخم مرغ جمع‌آوری شده برای اندازه‌گیری پارامترهای کیفی تیمارها 72=

 a,bc میانگین‌هایی که با حروف متفاوت در هر ردیف نشان داده‌شده‌اند دارای اختلاف معنی داری با یکدیگر هستند. (P<0.05)

Ns میانگین‌ها دارای اختلاف معنی داری با یکدیگر نیستند
1. تعداد تخم مرغ جمع‌آوری شده برای اندازه‌گیری پارامترهای کیفی تیمارها 72

پیشنهادات:
به طور کلی استفاده از مکمل‌های معدنی کم مصرف در جیره مرغان تخمگذار برای بهبود عملکرد الزامی است. استفاده از مکمل‌های معدنی به صورت میکس ( آلی+ غیرآلی) و بررسی اثرات آن بر عملکرد مرغان تخمگذار و مطالعه اثر استفاده از کمپلکس آلی میکروالمانتها روی ساختمان میکروسکوپی پوسته و اندازه‌گیری غلظت این عناصر درپوسته تخم مرغ پیشنهاد می‌شود. این نکته حائز اهمیت است که تحقیقات انجام شده در این زمینه بسیار اندک است و برای دست یافتن به نتایج دقیق‌تر و کاملتر احتیاج به انجام طرح‌های تحقیقاتی زیادی است.